50 lat Memorandum Wschodniego
12 marca 2015fot. Michał Karski
– Memorandum Wschodnie to najobszerniejszy i – nie waham się tego powiedzieć – najważniejszy dokument pojednania polsko-niemieckiego – powiedział były prymas Polski abp Henryk Muszyński podczas konferencji „Na drodze pojednania. Upamiętnienie Wschodniego Memorandum Kościoła Ewangelickiego w Niemczech (Ostdenkschrift) z 1965 r.”.
Memorandum Wschodnie zostało ogłoszone przez Kościół Ewangelicki w Niemczech (EKD) 1 października 1965 r. pt. „Położenie wypędzonych i stosunek narodu niemieckiego do wschodnich sąsiadów. Ewangelickie memorandum”. Wywołało w RFN żywą dyskusję i przyczyniło się do stopniowej zmiany relacji polsko-niemieckich i pojednania. Poprzedziło orędzie polskich biskupów rzymskokatolickich do biskupów niemieckich podpisane 18 listopada 1965 r. w końcowej fazie obrad II Soboru Watykańskiego.
Konferencja upamiętniająca wydanie tego dokumentu odbyła się 12 marca w Centrum Luterańskim w Warszawie. Pierwszy referat wygłosiła historyczka prof. Claudia Lepp z Uniwersytetu w Monachium, która mówiła o kontekście powstania Memorandum Wschodniego. Zwróciła uwagę, że Memorandum przyczyniło się do tego, że kwestia ziem wschodnich stała się częścią niemieckiej debaty publicznej.
O pojednaniu w perspektywie europejskiej mówił prof. Jerzy Buzek, były polski premier i przewodniczący Parlamentu Europejskiego. – Warunkiem pojednania jest przebaczenie – podkreślał. Przyznał, że gdy ogłaszano Memorandum nie był gotowy na pojednanie. – Pojednanie to zwycięstwo nad swoim egoizmem i swoimi racjami. Wymaga pokory i odwagi – powiedział. Polityk nawiązał też do obecnej sytuacji na Ukrainie. – Sukces polsko-niemieckiego pojednania może być dobrym przykładem dla tego, co niedawno wydarzyło się na niektórych granicach europejskich – stwierdził. Podkreślił też wartość solidarności. – Jest ona naszym obowiązkiem i nadzieją nie tylko w Europie, ale i na świecie. Jest to też wyzwanie dla współczesnych Polaków i Niemców, jeśli mamy być godni tego, co się wydarzyło 50 lat temu – zaznaczył na koniec.
Historyk prof. Jarosław Kłaczkow z Uniwersytetu w Toruniu mówił o recepcji Memorandum w Europie. W swoim wystąpieniu cytował głównie media niemieckie, ale też brytyjskie, francuskie i włoskie. Zwrócił uwagę, że liberalne i lewicowe gazety w RFN życzliwie odniosły się do Memorandum. Brytyjski „The Times” pisał, że jest ono zbieżne w poglądami wielu rozważnych polityków RFN. Dokument źle przyjęto w środowiskach przesiedleńców, natomiast CDU i CSU skrytykowały EKD za brak konsultacji z politykami i przesiedleńcami. Referent zauważył, że dopiero przemiany 1989 r. przyniosły porozumienie w kwestii dawnych niemieckich ziem wschodnich.
Markus Meckel, niemiecki polityk i teolog ewangelicki, mówił o wpływie Memorandum na sytuację społeczno-polityczną w Niemczech. Jak zaznaczył, dokument EKD pokazał, jak Kościoły mogą włączyć się w debatę publiczną i wskazać jej centralne punkty. Podkreślił również, że początek dzisiejszego partnerstwa polsko-niemieckiego bierze się z Memorandum i listu polskich biskupów rzymskokatolickich do niemieckich.
Były polski minister spraw zagranicznych Władysław Bartoszewski opowiadał o pojednaniu polsko-niemieckim z punktu widzenia świadka wydarzeń. Podkreślił, że wielu niemieckich ewangelików wywarło wpływ na jego życie. Mówił, że w pierwszej połowie lat 60. stosunki polsko-niemieckie zaczęły dojrzewać do pojednania w wyniku świadomych działań niemieckich ewangelików. – Nie ma przebaczenia bez wyznania prawdy. To wyznanie nastąpiło ze strony narodu Ribbentropa, ale nie ze strony narodu Mołotowa – zaznaczył.
Abp prof. Henryk Muszyński, były rzymskokatolicki prymas Polski, podkreślił w swoim wystąpieniu, że Memorandum to najważniejszy dokument polsko-niemieckiego pojednania. – W tym dokumencie odnalazłem prawdę – nie tylko w kwestii historii, ale też osądu – powiedział.
Prof. Heinrich Assel, teolog i bioetyk z Uniwersytetu w Greifswaldzie, mówił o perspektywach pojednania dzisiaj. W kontekście konfliktu na Ukrainie postawił pytanie, czy między ewangelickim i katolickim chrześcijaństwem zachodnim a chrześcijaństwem wschodnim istnieje wspólna nauka o pojednaniu.
O dorobku polskiej teologii ewangelickiej wobec kwestii pojednania mówił bp prof. Marcin Hintz z Chrześcijańskiej Akademii Teologicznej w Warszawie. Przypomniał niemiecką publikację z lat 70. na temat pojednania polsko-niemieckiego, w której swoje teksty opublikowali również polscy teologowie ewangeliccy. W swym wystąpieniu skupił się głównie na dorobku ks. prof. Witolda Benedyktowicza, teologa metodystycznego i byłego prezesa Polskiej Rady Ekumenicznej. Referent przypomniał fragment jego tekstu, w którym podkreśla, że teologia chrześcijańska ma zawsze być po stronie tych, którzy protestują przeciw wojnie.
Teolożka prof. Ulrike Link-Wieczorek z Uniwersytetu w Oldenburgu wygłosiła referat o miejscu Kościołów w pojednaniu dzisiaj. – Pojednanie jest wiecznym procesem, nie kończy się – podkreśliła. Ostrzegała też, że pojednanie może zostać zmanipulowane i zinstrumentalizowane, szczególnie w epoce internetu. Zwróciła uwagę, że kwestie pojednania i prawa do ojczyzny trzeba dziś rozważać w kontekście mobilności i migracji.
Były zwierzchnik Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego w Polsce bp Jan Szarek opowiadał o polsko-niemieckich spotkaniach Kościołów ewangelickich po II wojnie światowej. Przypomniał, że polskie Kościoły luterański i reformowany, a także Polska Rada Ekumeniczna pozytywnie oceniły Memorandum. Mówił też o wspólnym polsko-niemieckim upamiętnieniu polskiego biskupa luterańskiego – Juliusza Bursche. – Bez biblijnej inspiracji pojednania nie byłoby współczesnej Europy – przekonywał duchowny. Wyraził również nadzieję, że polscy ewangelicy i katolicy wraz z niemieckimi ewangelikami i katolikami wydadzą wspólne oświadczenie na temat pojednania.
Na koniec konferencji Stowarzyszenie Misja Pojednania wręczyło swoje ordery pojednania „Komandoria Missio Reconciliationis” oraz odznaki „Zasłużony dla Westerplatte”.
Organizatorami konferencji byli: Kościół Ewangelicko-Augsburski, Chrześcijańska Akademia Teologiczna w Warszawie, Polska Rada Ekumeniczna i Stowarzyszenie Misja Pojednania. Honorowy patronat nad konferencją objął prezydent Bronisław Komorowski. Obrady moderowali bp prof. Marcin Hintz i ks. dr Ireneusz Lukas, dyrektor PRE. Obecni byli przedstawiciele Kościołów zrzeszonych w PRE oraz innych Kościołów, a także ludzie nauki, kultury, polityki, mediów.
Z okazji konferencji nakładem Wydawnictwa Augustana wydano tekst Memorandum Wschodniego w języku polskim i niemieckim. Organizatorzy konferencji zapowiadają też publikację wygłoszonych referatów.
Michał Karski
Zobacz: program konferencji (PL/DE)
Poniżej fotorelacja z konferencji (fot. Michał Karski)