Konferencje za nami
Historia konferencji w ramach projektu „Pojednanie w Europie”
Konferencja „Swój i obcy w kontekście współczesnego kryzysu migracyjnego. Doświadczenia i zadania Kościołów i społeczeństwa” w Kamieniu Śląskim w 2016 r. (fot. mk)
17–21 czerwca 1998 r., Warszawa (Polska)
Temat: „Pojednanie w Europie – zadanie Kościołów na Ukrainie, Białorusi, w Polsce i w Niemczech”
Spotkanie stanowiło kamień milowy w dotychczasowych przedsięwzięciach. Przygotowała je Grupa robocza pod kierownictwem abp. Jeremiasza, na polecenie Komisji Kontaktów. W konferencji udział wzięło ok. 50 gości, zaproszonych według kryteriów regionalnych, wyznaniowych i merytorycznych oraz przedstawiciel Konferencji Kościołów Europejskich (KKE). Program konferencji bazował na czterech głównych kwestiach:
- sytuacja Kościołów w społeczeństwach postsowieckich Ukrainy i Białorusi,
- stereotypy i wyobrażenia nt. Wschodu i Zachodu,
- rozszerzenie Unii Europejskiej na Wschód – szanse i zagrożenia,
- krytyczna sytuacja Kościołów w obszarze stosunków międzywyznaniowych.
***
7–12 maja 1999 r., Mińsk i Grodno (Białoruś)
Konferencja regionalna
Konferencja odbyła się w formie spotkań i konsultacji, podczas których wygłoszono kilka referatów. Członkowie Grupy „Pojednanie” uczestniczyli w nabożeństwach oraz spotkaniach z hierarchami Kościołów na Białorusi. Podczas obrad wygłoszono referaty dotyczące sekularyzacji, duchowości, europejskiego wzorca człowieka oraz międzykonfesyjnego dialogu pomiędzy Wschodem a Zachodem. W ramach konferencji odbyła się wizyta w Grodnie, do której doszło na zaproszenie tamtejszych hierarchów Kościołów prawosławnego i rzymskokatolickiego. Goście, zgodnie ze swoim wyznaniem, brali udział w nabożeństwach, a na zakończenie odwiedzili rzymskokatolickie seminarium duchowne. W programie konferencji znalazły się także spotkania: z prawosławnym biskupem Grodna oraz przedstawicielami Kościoła rzymskokatolickiego. W Mińsku Grupę roboczą przyjął metropolita Filaret, który wyraził swoje poparcie dla inicjatywy białoruskich, świeckich członków Kościoła i udzielił uczestnikom konferencji błogosławieństwa do dalszej pracy.
***
26–29 kwietnia 2001 r., Kijów (Ukraina)
Temat: „Pojednanie w Europie a sytuacja na Ukrainie”
Podczas spotkania poruszono zagadnienia różnic kulturowych i językowych, jak również konfliktów historycznych i wyznaniowych na Ukrainie. W konferencji wzięło udział ok. 50 duchownych, świeckich, kobiet i mężczyzn z Ukrainy, Polski, Białorusi i z Niemiec.
Podczas pierwszego dnia obrad dokonano analizy sytuacji społeczno-kościelnej na Ukrainie oraz zastanawiano się nad tym, w jaki sposób Kościoły mogą podejmować wyzwania procesu transformacji. Następny dzień stał pod hasłem historii ukraińskiej. Dyskutowano o różnych wizjach wydarzeń historycznych, które zdominowały dotychczasowe wyobrażenie obywateli o nich samych. Podczas konferencji przeważały następujące wątki:
- krytyczna sytuacja społeczna i polityczna na Ukrainie,
- tożsamość ukraińska i rola języka,
- stosunek narodu do nacjonalizmu i jedności europejskiej,
- rozproszenie Kościołów i wyznań na Ukrainie,
- sposoby traktowania i odczytywania historii przez Kościoły,
- rola edukacji i wychowania.
Gorące i pełne emocji dyskusje w Kijowie jednoznacznie ukazały potrzebę dalszych i częstszych rozmów w przyszłości oraz – zamiast spotkań plenarnych – organizowania zajęć w małych grupach, w atmosferze większego zaufania. Uznano również konieczność większego zaangażowania się młodszego pokolenia w projekt „Pojednanie”.
***
8–11 maja 2003 r., Mikołajki (Polska)
Temat: „Doświadczanie granic między ludźmi, Kościołami i narodami”
W międzynarodowej konferencji ekumenicznej wzięło udział 65 przedstawicieli Kościołów z Niemiec, Polski, Białorusi i Ukrainy. W trzech referatach: z perspektywy Kościoła Rzymskokatolickiego w Polsce, Ukraińskiego Kościoła Prawosławnego Patriarchatu Moskiewskiego oraz Białoruskiego Kościoła Prawosławnego przedstawiono pierwszy temat konferencji: „Wartości chrześcijańskie w procesie rozszerzania Unii Europejskiej”.
Z kolei w ramach dyskusji panelowej podjęto temat: „Kościoły mają zadanie dla społeczeństwa”. Dr Joachim Gaertner z Kościoła Ewangelickiego w Niemczech, reprezentujący biuro pełnomocnika ds. kontaktów z rządem i parlamentem w Berlinie, zajął się w swoim referacie trzecim, głównym tematem spotkania: „Neutralność państwa a samostanowienie Kościołów – napięcia i harmonia”. Referent przedstawił temat na przykładzie niemieckiego prawa dotyczącego Kościołów.
Na zakończenie przedstawiciel polskiego rządu Sławomir Wiatr mówił o „Skutkach przystąpienia Polski do UE dla jej wschodnich sąsiadów”, odnosząc się tym samym do głównych zadań projektu „Pojednanie”. Konferencję zakończyło nabożeństwo w kościele ewangelicko-augsburskim w Mikołajkach.
***
15–19 września 2004 r., Mińsk (Białoruś)
Temat: „Posługa chrześcijańska w więzieniach na Białorusi – problem AIDS”
Temat kolejnej międzynarodowej konferencji ekumenicznej miał zachęcać Kościoły do zerwania z tabu wokół AIDS. W ramach konferencji zorganizowano międzynarodową konsultację oraz wizytę w zamkniętym zakładzie karnym w Hlubokoje. Wizyta w więzieniu unaoczniła uczestnikom konferencji, iż pomimo wysiłków podejmowanych przez dyrekcję więzienia, osoby chore na AIDS nie mają jednak zapewnionej wystarczającej opieki medycznej.
Z przebiegu konferencji jasno wynikało, że zwalczanie i zapobieganie HIV/AIDS jest wyjątkowo ważkim problemem dla wszystkich Kościołów na Białorusi. Za niezbędną uznano również ścisłą wymianę kontaktów między Kościołami w dziedzinie edukacji i szkolenia oraz ustalono konkretne zadania w duszpasterstwie więziennym. Podkreślano potrzebę usprawnienia współpracy z urzędami państwowymi. Ogólnie wskazywano także na widoczną poprawę relacji pomiędzy Kościołami, na co wpływ mogło mieć m.in. skoncentrowanie się na zagadnieniach społecznych.
***
14–18 września 2005 r., Kijów (Ukraina)
Temat: „Edukacja i wychowanie religijne na Ukrainie”
W konferencji wzięło udział około 40 delegatów Kościołów uczestniczących w projekcie „Pojednanie”: ewangelickiego, rzymskokatolickiego, greckokatolickiego i prawosławnego z Ukrainy, Białorusi, Polski i z Niemiec. Temat konferencji odgrywał znaczącą rolę w publicznych dyskusjach prowadzonych na Ukrainie w latach 2004–2005, jak również uzyskał poparcie ze strony prezydenta Wiktora Juszczenki, który osobiście zaangażował się we wprowadzenie do szkół przedmiotu etyka chrześcijańska.
Podczas konferencji zaprezentowano cztery referaty dotyczące tematu: „Wychowanie i edukacja religijna na Ukrainie – oczekiwania i nadzieje Kościołów w Europie”. Referentami byli:
- bp Filip, Kościół Prawosławny Patriarchatu Moskiewskiego,
- prof. Borys Gudziak, Greckokatolicki Kościół na Ukrainie,
- Aleksander Dobroyer, Ukraiński Kościół Rzymskokatolicki,
- pastor Peter Sachi, Niemiecki Kościół Ewangelicko-Luterański na Ukrainie.
Mimo zróżnicowanego podejścia do problemów i sytuacji poszczególnych Kościołów, referaty ukazały także wspólne płaszczyzny interesów. Wielokrotnie podkreślano konieczność uznania przez państwo Uniwersytetu Katolickiego we Lwowie i innych uczelni kościelnych na Ukrainie; Kościoły chcą mieć prawo do współtworzenia i udziału w nauczaniu religii w szkołach państwowych, oferując jednocześnie swoją współpracę.
Po raz pierwszy w ramach projektu „Pojednanie” udało się doprowadzić do sytuacji, w której uczestniczące Kościoły nie tylko wzajemnie się tolerowały i słuchały, ale w efekcie wytężonej pracy dostosowały się wzajemnie i uzgodniły wspólne stanowisko.
***
14–16 września 2006 r., Białystok (Polska)
Temat: „Migracja w Europie – z doświadczeń na wschodniej granicy Polski”
W konferencji uczestniczyło ponad 50 delegatów z Kościołów biorących udział w projekcie „Pojednanie”: z Białorusi, Niemiec, Ukrainy i Polski. Głównym tematem były aktualne problemy społeczno-polityczne, szczególnie dla nowych krajów członkowskich UE, wśród nich m.in. migracja na kontynencie europejskim. Podczas spotkania dużo miejsca poświęcono na omówienie konsekwencji migracji zarobkowej dla życia rodzin, wychowania dzieci, podtrzymywania struktur społecznych. Wskazywano na to, że wraz z migracją mamy do czynienia z wieloma patologiami, w tym często z rozpadem rodziny, trudnościami wychowawczymi dzieci.
Podczas konferencji odbyła się także dyskusja panelowa na temat asymilacji cudzoziemców w Polsce. Podsumowano i oceniono dwuletni okres po wejściu do Unii Europejskiej oraz fakt rozszerzenia jej granic, przedstawiono możliwości działań i wyzwania stojące przed Kościołami. Uczestnicy obrad podkreślali konieczność kontynuowania międzynarodowego dialogu o migracji, szczególnie w środowiskach kościelnych.
***
23–25 września 2009 r., Odessa (Ukraina)
Temat: „Kościoły na Ukrainie w obliczu współczesnych społecznych kryzysów”
W konferencji wzięli udział przedstawiciele Kościoła ewangelickiego, prawosławnego, rzymskokatolickiego i greckokatolickiego z Polski, Niemiec, Ukrainy i Białorusi, a także przedstawiciele władz miasta Odessa oraz Instytutu Wolności Religijnej na Ukrainie.
Zagadnienia poruszone podczas konferencji:
- „Chrześcijańskie pojmowanie kryzysu”, prof. Volodymyr Bureha,
- „Światowy kryzys – jego wpływ na Ukrainę, zadania dla Kościołów”, bp Uhland Spahlinger,
- „Od wspólnych interesów do wspólnoty ducha. Rola Kościołów w przezwyciężaniu kryzysu społecznego”, ks. prof. Zygfryd Glaeser.
Na zakończenie konferencji, w ramach tzw. okrągłego stołu, odbyła się dyskusja na temat: „Kryzys antropologiczny i antropologia kryzysu – współczesne wyzwanie dla Kościołów na Ukrainie”. W opinii uczestników, konferencja dała możliwość wymiany zdań, myśli, przedstawienia doświadczeń różnych Kościołów w obliczu kryzysu, a także przyczyniła się do lepszego zrozumienia roli Kościoła i jego posłannictwa we współczesnym świecie.
***
15–18 września 2010 r., Kamień Śląski (Polska)
Temat: „Migracje w Środkowej i Wschodniej Europie. Problem pojednania i współistnienia kultur”
Wśród ponad 40 uczestników byli przedstawiciele Kościołów i organizacji ekumenicznych z trzech tradycji chrześcijańskich – katolickiej, prawosławnej i ewangelickiej – z Białorusi, Ukrainy, Niemiec i Polski. W konferencji wzięli także udział przedstawiciele międzynarodowych i krajowych organizacji oraz urzędów zajmujących się problematyką migracji, m.in. biura Wysokiego Komisarza ONZ ds. Uchodźców (UNHCR), Departamentu Polityki Migracyjnej MSWiA, Polskiej Akcji Humanitarnej, La Strady.
Tematyka konferencji dotyczyła zagadnień polityki Unii Europejskiej i Polski wobec migrantów, ich integracji ze społeczeństwami przyjmującymi, wielokulturowości, handlu ludźmi, a także roli Kościołów i prowadzonego przez nie duszpasterstwa wśród migrantów. Celem spotkania było m.in. nawiązanie współpracy pomiędzy Kościołami a instytucjami rządowymi i pozarządowymi w zakresie pomocy migrantom oraz omówienie i zaplanowanie wspólnych, ekumenicznych działań dotyczących pracy z migrantami.
Konferencja nt. migracji w Kamieniu Śląskim była także regionalnym wkładem w ogólnoeuropejskie obchody roku 2010, ogłoszonego przez Konferencję Kościołów Europejskich Rokiem Migracji.
***
17–18 listopada 2011 r., Mińsk (Białoruś)
Temat: „Kościoły w służbie potrzebującym. Możliwości współpracy z organizacjami niekościelnymi”
Uczestnikami konferencji byli przedstawiciele Kościołów, organizacji ekumenicznych z trzech tradycji chrześcijańskich – katolickiej, prawosławnej i ewangelickiej – z Białorusi, Ukrainy, Niemiec i Polski. Zaproszono także przedstawicieli międzynarodowych i krajowych organizacji zajmujących się problematyką pomocy humanitarnej, jak np. Fundacja Wschód z Polski, Caritas Białoruś, oddział ONZ w Białorusi, Międzynarodowa Organizacja ds. Migracji, UNAIDS (Wspólny Program Narodów Zjednoczonych Zwalczania HIV i AIDS), Międzynarodowa Organizacja ds. Socjalnych, Instytut Wolności Religijnej z Ukrainy, Komitet ds. Religii w Białorusi.
Podczas konferencji zaprezentowano działalność socjalną różnych Kościołów oraz przedstawiono prawne możliwości współdziałania organizacji kościelnych i niekościelnych w zakresie pomocy potrzebującym, ze szczególnym uwzględnieniem sytuacji na Białorusi. Omówiono kwestię prowadzenia działalności gospodarczej przez Kościoły i organizacje kościelne. Jednym z celów konferencji było także zbliżenie ofiarodawców-sponsorów i organizacji, które mogą realizować projekty socjalne na Białorusi.
***
4–6 października 2012 r., Jałta (Ukraina)
Temat: „Sztuka współistnienia chrześcijan. Lekcje z historii i wyzwania naszych czasów”
Uczestnikami konferencji byli przedstawiciele Kościołów, organizacji ekumenicznych z trzech tradycji chrześcijańskich – katolickiej, prawosławnej i ewangelickiej – z Białorusi, Ukrainy, Niemiec i Polski.
W pierwszym dniu konferencji zaprezentowano referaty na temat historii i obecnej sytuacji w kwestii współistnienia chrześcijan na kontynencie europejskim, ze szczególnym uwzględnieniem współczesnego kontekstu ukraińskiego. W dalszej kolejności miała miejsce także debata na temat: „Być chrześcijaninem dzisiaj: w poszukiwaniu nowej tożsamości”. Uczestnicy dyskutowali o sytuacji religijnej na Ukrainie, możliwościach pojednania i wzajemnego zrozumienia i szacunku.
W drugim dniu konferencji zaprezentowano praktyczne przykłady współpracy między chrześcijanami różnych wyznań na Ukrainie, Białorusi, w Polsce i Niemczech. Po prezentacji projektów odbyła się dyskusja. Konferencja zakończyła się wspólną modlitwą w kaplicy greckokatolickiej w Jałcie.
***
4–6 października 2013 r., Warszawa (Polska)
Temat: „Pojednanie w Europie środkowo-wschodniej. Nowe wyzwania”
Kolejne spotkanie uczestników projektu „Pojednanie” odbyło się w Centrum Kultury Prawosławnej w Warszawie. Celem konferencji było nie tylko wypracowanie pomysłów i działań służących pojednaniu, ale także zapoznanie się z już istniejącymi inicjatywami w tej sferze.
Treść, kontekst powstania oraz perspektywy „Wspólnego przesłania do narodów Polski i Rosji” zaprezentował ks. prof. Zygfryd Glaeser. O „Polsko-ukraińskiej deklaracji o pojednaniu” opowiadali ze strony polskiej i rzymskokatolickiej bp Wojciech Polak oraz ze strony ukraińskiej i greckokatolickiej: ks. dr Stefan Batruch.
Drugi dzień konferencji rozpoczął się od spojrzenia z perspektywy historycznej na kwestię pojednania polsko-ukraińskiego w kontekście zbrodni wołyńskiej. Swoje stanowiska przedstawili: prof. Grzegorz Motyka z Polski i prof. Ihor Iljuszyn z Ukrainy. O zbrodni wołyńskiej i stosunkach polsko-ukraińskich rozmawiali w dyskusji panelowej grekokatolicy, rzymskokatolicy i prawosławni z Polski i Ukrainy. Ostatniego dnia konferencji zaprezentowano przykłady dobrych praktyk w pojednaniu polsko-ukraińskim.
***
13–14 listopada 2014 r., Mińsk (Białoruś)
Temat: „Kara śmierci na Białorusi”
Konferencję na temat kary śmierci współorganizowała Międzykościelna Misja „Chrześcijańska Służba Socjalna”. W spotkaniu uczestniczyli przedstawiciele instytucji rządowych i społecznych, organizacji Penal Reform International i Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka na Białorusi, reprezentanci prokuratury, świata nauki, adwokaci oraz przedstawiciele różnych wyznań i Kościołów. Obecni byli także członkowie Grupy roboczej „Pojednanie”.
Tematyka spotkania dotyczyła systemu karnego na Białorusi – państwa, w którym po dzień dzisiejszy wykonywana jest kara śmierci. W trakcie obrad poszukiwano metod i mechanizmów, które by umożliwiły jej zniesienie, zwłaszcza w kontekście rozwiązań przyjętych przez inne państwa.
Przedstawiciele Grupy roboczej wzięli udział w dyskusji panelowej na temat „Prawo do życia: wartości i pluralizm opinii w pozycji Kościoła w odniesieniu do kary śmierci”. Podczas panelu zaprezentowano stanowiska wobec kary śmierci z perspektywy różnych Kościołów z Polski, Białorusi i Ukrainy, m.in.:
- ks. prof. Zygfryd Glaeser, który odwołując się do wypowiedzi przedstawicieli różnych Kościołów (wszyscy byli zgodni co do argumentacji biblijnej i przeciwni stosowaniu kary śmierci) zaapelował, aby Kościoły na Białorusi mówiły „jednym głosem”. Zaznaczył, że wspólny głos Kościołów w sprawie kary śmierci zapewne będzie bardziej słyszalny i skuteczny;
- dr Wsiewołod Konach zaprezentował zebranym informacje dotyczące kary śmierci oraz chrześcijańskiego pojmowania kary, miłości i miłosierdzia z perspektywy prawosławnego biblisty; w swojej wypowiedzi zwrócił uwagę na istnienie i możliwości wykorzystania różnych mechanizmów penitencjarnych.
W trakcie pobytu w Mińsku odbyło się także posiedzenie Grupy roboczej „Pojednanie”, podczas którego omawiano szczegóły organizacyjne dotyczące kolejnej planowanej konferencji. Podczas pobytu w Mińsku przedstawiciele Grupy roboczej spotkali się z abp. Tadeuszem Kondrusiewiczem, Metropolitą Mińsko-Mohylewskim. Rozmawiano o sytuacji Kościołów na Białorusi oraz zaangażowaniu Kościoła rzymskokatolickiego w działania podejmowane w ramach projektu „Pojednanie”.
***
11–13 listopada 2015 r., Charków/Kijów (Ukraina)
Temat: „Droga do przyszłości poprzez pojednanie”
W konferencji udział wzięli przedstawiciele różnych wyznań i Kościołów oraz organizacji z czterech krajów uczestniczących w projekcie. Główni referenci, omawiający różne aspekty procesu pojednania:
- Andrzej Jurasz, Ministerstwo Kultury Ukrainy,
- ks. prof. Zygfryd Glaeser (aspekt historyczny),
- prof. Myrosław Marynowycz, prorektor Ukraińskiego Uniwersytetu Katolickiego we Lwowie (aspekt antropologiczny),
- ks. Siergiej Mowsiesian, prorektor ds. naukowych Instytutu Teologii Uniwersytetu Białoruskiego w Mińsku (aspekt kościelny),
- doc. Oleksandr Filonenko z Charkowskiego Uniwersytetu Narodowego im. Wasyla Karazina (aspekt teologiczny).
Podczas spotkania zaprezentowano również projekty socjalne koordynowane przez różne organizacje kościelne i świeckie na Ukrainie. Odbiorcami projektów są głównie osoby szczególnie poszkodowane w wyniku działań wojennych na Ukrainie. W ramach konferencji odbyło się także spotkanie z bp. Stanisławem Szyrokoradiukiem, ordynariuszem diecezji charkowsko-zaporoskiej Kościoła Rzymskokatolickiego na Ukrainie. Uczestnicy konferencji wzięli udział w ekumenicznej modlitwie na Cmentarzu Ofiar Totalitaryzmu w Charkowie.
W ramach pobytu na Ukrainie członków grupy „Pojednanie” odbyły się w Kijowie spotkania z przedstawicielami Kościoła Prawosławnego: metropolitą ługańskim Mitrofanem i ks. Mikołajem Danilewiczem, a także przedstawicielem Kościoła Greckokatolickiego bp. Bogdanem Dziurachem. Rozmowy dotyczyły obecnej sytuacji na Ukrainie i zadań, jakie stoją przed Kościołami w obliczu konfliktu w tym kraju, a także możliwości dróg pojednania i współpracy między ukraińskimi Kościołami. Uczestnicy zwiedzili Ławrę Peczerską i kijowski Majdan.
***
7–9 grudnia 2016 r., Kamień Śląski (Polska)
Temat: „Swój i obcy w kontekście współczesnego kryzysu migracyjnego. Doświadczenia i zadania Kościołów i społeczeństwa”
W konferencji udział wzięli przedstawiciele Kościołów różnych wyznań z Białorusi, Niemiec, Polski i Ukrainy. Dyskutowano o uchodźstwie i migracjach w kontekście teologicznym, kościelnym, społecznym, kulturowym.
O postawie wobec kryzysu migracyjnego opowiadali bp dr Krzysztof Zadarko z punktu widzenia Kościoła Rzymskokatolickiego i ks. dr Grzegorz Giemza z punktu widzenia Polskiej Rady Ekumenicznej. Ks. prof. Zygfryd Glaeser wygłosił referat na temat „»Swój i obcy« w perspektywie doktryny chrześcijańskiej”. O kategoriach „swój i obcy” w perspektywie socjologicznej mówił prof. Wojciech Świątkiewicz. Kolejne wystąpienia poruszały temat migracji w kontekście Białorusi, Niemiec, Polski i Ukrainy, a także działalności Światowej Federacji Luterańskiej.
W 2017 r. wydano książkę z materiałami pokonferencyjnymi w języku polskim, niemieckim i rosyjskim. Można ją pobrać tutaj.
***
28–30 listopada 2017 r., Białoruś
Temat: „Kościoły wobec celów wynikających z programu zrównoważonego rozwoju”
***
17–19 października 2018 r., Kijów (Ukraina)
Temat: „Strategie pojednania. Rola Kościołów na Ukrainie”
***
15–18 maja 2019 r., Mińsk (Białoruś)
Temat: „Kościoły i społeczne inicjatywy wobec socjalnych wyzwań”
***
26 maja 2021 r., Zoom (platforma internetowa)
Temat: „Młodzież w procesach pojednania w Europie – rola i zadania”
Ze względu na pandemię COVID-19 konferencja odbyła się na platformie internetowej Zoom. Wzięło w niej udział kilkadziesiąt osób zaangażowanych zarówno w projekt „Pojednanie”, jak i w pracę młodzieżową na Białorusi, Ukrainie, w Polsce i Niemczech. Wśród uczestników znaleźli się nie tylko przedstawiciele Kościołów, ale też organizacji pozarządowych czy instytucji edukacyjnych.
W referatach mówiono o roli młodzieży w procesach pojednania francusko-niemieckiego i polsko-niemieckiego, a także o wzajemnym postrzeganiu sąsiadów – Białorusinów, Niemców, Polaków, Ukraińców – okiem młodzieży. Zaprezentowano również wyniki badań dotyczących wartości współczesnej młodzieży. Dyskusje dotyczyły m.in. możliwości współpracy młodzieży z czterech krajów uczestniczących w projekcie.