Święta listopadowe w Kościołach Polskiej Rady Ekumenicznej

Kościół Ewangelicko-Augsburski

1 listopada Kościół Ewangelicko-Augsburski w RP obchodzi dwa święta: Pamiątkę Umarłych i Pamiątkę Świętych Pańskich. Zwykle w tym czasie luteranie odwiedzają groby swoich bliskich, choć w tradycji luterańskiej zmarłych wspomina się w ostatnią niedzielę roku kościelnego, tak zwaną Niedzielę Wieczności (koniec listopada).

Obchodzona 1 listopada Pamiątka Umarłych to czas wspominania tych, którzy odeszli, a zarazem okazja, by prosić Boga o pociechę dla wszystkich zasmuconych. Podczas nabożeństw odprawianych na cmentarzach luteranie modlą się o pewność wiary, jaką posiadał apostoł Paweł, który w liście do Rzymian pisał: „Jestem tego pewien, że ani śmierć, ani życie, ani aniołowie, ani potęgi niebieskie, ani teraźniejszość, ani przyszłość, ani moce, ani wysokość, ani głębokość, ani żadne inne stworzenie nie zdoła nas odłączyć od miłości Bożej, która jest w Chrystusie Jezusie, Panu naszym” (Rz 8,38–39; przekład Biblii Warszawskiej). Takie świętowanie Pamiątki Umarłych umożliwia spotkanie ze Słowem Bożym i wspólną modlitwę.

1 listopada obchodzona jest również Pamiątka Świętych Pańskich. Chociaż święci nie są w luteranizmie (i ogólnie w Kościołach protestanckich) identyfikowani z postaciami beatyfikowanymi lub kanonizowanymi przez Kościół jako instytucję. Świętym jest każdy człowiek prawdziwie wierzący w Jezusa Chrystusa jako Zbawiciela. Kryterium świętości jest więc tożsame z żywą wiarą w Boga jako tego, który odkupił ludzkość swoją własną krwią. Tak rozumiany święty pozostaje więc normalnym człowiekiem, choć nadal posiada grzeszną naturę. Dlatego luteranizm za Marcinem Lutrem określa kondycję człowieka wierzącego jako „usprawiedliwionego grzesznika”, tzn. żyjącego wiarą w Boga, ale ciągle jeszcze podległego grzechowi. Różni się to od rzymskokatolickiego rozumienia terminu „święty”. W dniu Świętych Pańskich luteranie dziękują Bogu za wszystkich żyjących i zmarłych, prawdziwie wierzących chrześcijan.

Niedziela Wieczności to nazwa ostatniej niedzieli w roku kościelnym. Święto ma wymiar eschatologiczny, zogniskowane jest wokół rozmyślań nad sensem ludzkiego przemijania, czasem, zmartwychwstaniem umarłych, zbliżaniem się Sądu Ostatecznego, ale także, co może najważniejsze, przypomina o nadziei jaką powinien mieć każdy chrześcijanin – o nadziei na życie wieczne z Bogiem.

Niedziela Wieczności jest także wezwaniem do czujności na dzień przyjścia Pana, to również czas wspominania zmarłych. W wielu parafiach przypomina się wtedy zmarłych w ostatnim roku parafian. Tradycyjnie właśnie wtedy ewangelicy odwiedzają groby swoich bliskich, by zarówno tam jak i w domu przypomnieć sobie kim dla nich byli i co po sobie zostawili. Te rozmyślania uzmysławiają im również kruchość ich ludzkiej egzystencji, ich własne przemijanie.

Warto jednak zwrócić uwagę, iż ewangelicy nie modlą się do zmarłych, ani nie proszą Boga lub świętych (zmarłych i żywych) o modlitwę za zmarłych, gdyż takie praktyki nie mają uzasadnienia w Biblii. Nie obchodzi się też Dnia Zadusznego. Luteranie nie uznają istnienia czyśćca (brak o nim wzmianki w Piśmie Świętym). Nie ludzkie wysiłki, lecz Bóg w Jezusie Chrystusie dokonuje zbawienia i z łaski ocala człowieka. Luteranie odrzucają instytucję tzw. mszy za zmarłych. Msza może być sprawowana tylko dla żyjących, bo komunia święta służy pokrzepieniu tylko żyjących, tych, którzy jedzą i piją ciało i krew Pańską.

Niedziela Wieczności została wprowadzona jako osobne święto w 1816 r., mocą dekretu króla pruskiego Fryderyka Wilhelma III, jako wspomnienie poległych w czasie wojen napoleońskich. Z czasem święto zaczęto obchodzić także w sąsiednich krajach Europy, a potem świata. W istocie w 1816 r. wprowadzono tylko nową nazwę dla istniejącego już święta – ostatniej niedzieli roku kościelnego. Już długo wcześniej eschatologiczny charakter ostatniej niedzieli roku zaczął się przenikać ze wspominaniem zmarłych czy odwiedzaniem ich grobów. Niemniej jednak niedziela ta w większym stopniu zyskała wtedy charakter pamiątki zmarłych. Dopiero stosunkowo niedawno Kościół Ewangelicko-Augsburski w Polsce przeniósł świętowanie Pamiątki Umarłych na 1 listopada.

W Polsce Niedzielę Wieczności świętują wszystkie trzy Kościoły ewangelickie: luterański, reformowany oraz metodystyczny.
 

Kościół Polskokatolicki

1 listopada Kościół Polskokatolicki obchodzi uroczystość Wszystkich Świętych. Jest to dzień poświęcony podkreśleniu łączności z Kościołem triumfującym, czyli społecznością zbawionych w Królestwie Niebieskim. Podkreślenie tej wspólnoty wynika z artykułu Symbolu Apostolskiego o wierze w „obcowanie świętych”. Liturgia Kościoła skupia się tego dnia na Kazaniu na Równinie według przekazu św. Łukasza, ukazuje ona bowiem drogę do świętości dla każdego wiernego. Z tego powodu także 1 listopada odwiedza się cmentarze. Podkreśla się w ten sposób nadzieję wszystkich wiernych na udział w społeczności Kościoła triumfującego, jako że śmierć jest bramą do Królestwa Niebieskiego. Stąd pierwsze dni listopada są naznaczone pamięcią o zmarłych.

2 listopada Kościół obchodzi święto Wszystkich Wiernych Zmarłych, którego liturgia głównie skupia się na śmierci i na tym, jak każdy wierny powinien żyć, aby móc się do niej przygotować. Liturgia tego dnia jest dość obfita i posługuje się także tekstami obrzędów pogrzebowych. W pewnym sensie streszcza kilka motywów: motyw pogrzebu, motyw życia po śmierci (2 Mch) oraz motyw Dnia Sądu i paruzji (Dn).

11 listopada Kościół wspomina św. Marcina, biskupa Tours, a także Święto Niepodległości. Myśli patriotyczne bardzo często były poruszane przez organizatora Kościoła bp. Franciszka Hodura, co oczywiście wynika ze specyfiki Kościoła Polskokatolickiego i organizacji Kościoła w Stanach Zjednoczonych Ameryki Północnej.

Pod koniec listopada przypada także ruchoma uroczystość Jezusa Chrystusa Króla Wszechświata. Jest to niedziela poprzedzająca adwent i zarazem ostatnia niedziela roku liturgicznego. Tego dnia Kościół Polskokatolicki skupia się na myśli Chrystusowego Królestwa, przywołuje wiernym obraz Chrystusa stojącego przed Piłatem i mówiącego o Jego Królestwie. Jest to także dzień, kiedy polskokatoliccy podkreślają uniwersalną władzę Boga nad całym stworzeniem, co symbolicznie zamyka cały rok liturgiczny. Motyw powtórnego przyjścia Chrystusa jest tego dnia mniej widoczny, natomiast stanowi główną myśl ostatniego tygodnia poprzedzającego adwent, czyli tydzień pomiędzy uroczystością Jezusa Chrystusa Króla Wszechświata a pierwszą niedzielą adwentu.

21 listopada Kościół Polskokatolicki wspomina dzień Ofiarowania Najświętszej Maryi Panny, czyli pamiątkę ofiarowania Maryi w świątyni Jerozolimskiej według Prawa Mojżeszowego.

Kościół Polskokatolicki wspomina także wielu świętych Pańskich w czasie całego miesiąca. Są to:

• 3 listopada – św. Hubert biskup,
• 7 listopada – św. Willibrord, apostoł Fryzów i pierwszy biskup Utrechtu (patron Kościoła Utrechckiego),
• 23 listopada – św. Cecylia, dziewica i męczennica,
• 25 listopada – św. Katarzyna Aleksandryjska, dziewica i męczennica,
• 30 listopada – św. Andrzej, apostoł.

 

Kościół Starokatolicki Mariawitów

Listopad w tradycji mariawickiej jest miesiącem poświęconym pamięci zmarłych, jak i sprawom eschatologicznym. W ciągu całego miesiąca odprawiane są msze żałobne, odmawiany jest różaniec za zmarłych, wyczytywane są wypominki, wierni odwiedzają groby swoich bliskich.

Na początku listopada kapłani i wierni odwiedzają cmentarze, gdzie odbywają się procesje do pięciu stacji, podczas których kolejno modlą się: za biskupów i kapłanów; za przodków; za krewnych i dobrodziejów; za zmarłych spoczywających na danym cmentarzu oraz za wszystkie dusze zmarłych. Często tym nabożeństwom towarzyszy śpiew chóru i gra orkiestry parafialnej. Podczas procesji kapłani skrapiają groby wodą święconą, wyczytują zapisane na karteczkach imiona i nazwiska zmarłych, modlą się za nich, a w międzyczasie śpiewany jest eschatologiczny hymn „Dzień on dzień gniewu Pańskiego”, przeplatany śpiewami w intencji tych, którzy odeszli już z tego świata. Na koniec nabożeństwa, w nadziei zmartwychwstania, śpiewa się hymn maryjny „Witaj Królowo nieba i Matko litości”.

1 listopada Kościoły katolickie obchodzą uroczystość Wszystkich Świętych, dzień poświęcony duszom zbawionych w niebie. Liturgicznie ten dzień ma charakter radosny, wspomina się bowiem wszystkie dusze, które dostąpiły już szczęścia wiecznego, wielkich i małych, znanych i nieznanych świętych. Kościół przypomina w ten dzień, iż wszyscy jesteśmy wezwani do świętości, że świętość jest dostępna dla wszystkich i nie jest rzeczą trudną i niemożliwą do osiągnięcia. Przypomina również o ich orędownictwie za nami u Boga, a także wyjaśnia znaczenie świętych obcowania. Tego dnia po uroczystej mszy świętej odprawionej w kościele parafialnym wyrusza wspomniana wyżej procesja na cmentarz.

2 listopada przypada Dzień Zaduszny, czyli wspomnienie wszystkich wiernych zmarłych. Jest to właściwy w liturgii obchód poświęcony tym, którzy oczekują w czyśćcu zbawienia wiecznego. W tym celu modlimy się za nich, składamy za nich ofiarę mszy świętej oraz przyjmujemy w ich intencji komunię świętą. Kościół tego dnia przypomina o potrzebie modlitwy za zmarłych, naucza o tym, co dzieje się z duszą człowieka po śmierci i wyraża nadzieję zbawienia wszystkich. We mszy świętej odmawiany jest eschatologiczny hymn „Dzień on dzień gniewu Pańskiego”. Również w Zaduszki na niektórych cmentarzach odprawiane są nabożeństwa za zmarłych, połączone z procesją i wyczytywaniem wypominek.

11 listopada mariawici w Polsce obchodzą Narodowe Święto Niepodległości oraz wspomnienie św. Marcina z Tours, biskupa i wyznawcy. Tego dnia odprawiane są msze świętej w intencji ojczyzny, podczas których śpiewany jest hymn „Boże coś Polskę”. W swoich naukach kapłani podkreślają związek mariawityzmu z polskością, odwołują się również do idei mesjanizmu głoszonej przez wieszczów narodowych. Postać św. Marcina ukazywana jest jako wzór obywatelskiej postawy, która potrafi się dzielić swoimi dobrami z potrzebującym. Tego dnia przypada uroczystość parafialna w Strykowie, na którą zjeżdżają się wierni z sąsiednich parafii.

21 listopada przypada święto Ofiarowania Najświętszej Maryi Panny. Uroczystość ma rodowód apokryficzny i bazuje głównie na podaniu z Protoewangelii Jakuba. Według niego Maryja będąc małą dziewczynką została ofiarowana przez rodziców, św. Annę i Joachima, na służbę przy świątyni jerozolimskiej. Tam spędziła swe dzieciństwo, aż do czasu, gdy wyszła za mąż za św. Józefa.

30 listopada Kościół wspomina św. Andrzeja, który jako pierwszy został powołany przez Chrystusa na apostoła. Był on rybakiem, pochodzącym z Betsaidy nad Jeziorem Galilejskim, wraz z Szymonem Piotrem i jego rodziną zamieszkał w Kafarnaum. Początkowo był uczniem Jana Chrzciciela, pod jego wpływem poszedł za Jezusem wraz ze swoim bratem. Po wniebowstąpieniu Chrystusa głosił Ewangelię w Bizancjum, Azji Mniejszej i na wybrzeżach Morza Czarnego. Za swe nauki apostoł Andrzej został skazany na śmierć męczeńską, którą poniósł w greckim Pátrai (obecnie Patras), w latach 60. I w. n.e. Rozpięto go na krzyżu mającym kształt litery X. Jest to pierwsza litera słowa „Chrystus” w języku greckim, od Χριστός, Christos (Pomazaniec). Krzyż został później nazwany krzyżem świętego Andrzeja.

Czytania liturgiczne w listopadzie oscylują wokół śmierci, przemijania, sądu Bożego, przyjścia Królestwa Bożego na ziemię, paruzji i zmartwychwstania umarłych, czyli spraw ostatecznych. Kulminacją tego okresu jest Ostatnia Niedziela po Zesłaniu Ducha Świętego, zwieńczająca cykl roku kościelnego i mająca eschatologiczny charakter.
 

Kościół Prawosławny

Listopad w Kościele Prawosławnym rozpoczyna wspomnienie zmarłych. W przeciwieństwie do Kościołów tradycji zachodniej, w prawosławiu modlitwa za zmarłych w tym okresie nie jest związana z Dniem Zadusznym (2 listopada) czy Wszystkich Świętych (1 listopada). (O dniu Wszystkich Świętych w prawosławiu czytaj w tekście o czerwcowych świętach tutaj).

W Kościele Prawosławnym sobota poświęcona jest wspomnieniu zmarłych. W ciągu roku liturgicznego znajdziemy kilka osobliwych dni modlitwy za zmarłych, wśród których wymienić należy sobotę przed dniem pamięci św. Dymitra. Jest to ruchome wydarzenie, nie posiadające jednej określonej daty (np. w 2023 r. sobota ta wypadła 4 listopada). Inna nazwa tej soboty to „sobota rodziców”, która wynika nie ze względu na pamięć o zmarłych rodzicach, a pamięć o wszystkich zmarłych przodkach. W niedalekiej przeszłości sobota św. Dymitra była dniem modlitwy za poległych żołnierzy.

Szczególnym listopadowym świętem w Kościele Prawosławnym jest Sobór – Synaksa św. Archanioła Michała i pozostałych bezcielesnych Mocy. Święto zostało ustanowione na Soborze lokalnym w Laodycei (IV w.). Święto aniołów obchodzone jest w ósmym miesiącu (licząc od marca, który w starożytności był pierwszym miesiącem roku), ósmego dnia (wg starego kalendarza), które zgodnie z prawosławną teologią są symbolem nieskończoności, wieczności, będąc jednocześnie dniem pierwszym i ostatnim, dniem stworzenia i zbawienia.

Pamięć niebiańskich Mocy została ustanowiona na pamiątkę wydarzenia przekazanego przez św. Tradycję. Jutrzenka (Lucyfer), niebiański duch, który wówczas znajdował się w pierwszej hierarchii anielskiej (o hierarchii wśród aniołów czytaj niżej), zapragnął stać się równym Bogu. Stwierdził: „Wstąpię na niebiosa; powyżej gwiazd Bożych postawie mój tron. Zasiądę na Górze Obrad, na krańcach północy. Wstąpię na szczyty obłoków, podobny będę do Najwyższego” (Iz 14,13–14). Z powodu pychy zbuntował się przeciwko Stwórcy. Lucyfer był pierwszym, który wybrał zło, odwrócił się od światłości porzucając Boga. Natychmiast został usunięty z wysokiego zastępu i spadł do otchłani. Pociągnął za sobą licznych aniołów ze wszystkich chórów i stał się ich wodzem.

Liczba upadłych była tak znaczna, że patrząc na to smutne wydarzenie Archanioł Michał zgromadził pozostałych wiernych Bogu aniołów i zawołał: „Bądźmy uważni, stańmy dobrze przed naszym Stwórcą i nie będziemy myśleć o tym, co jest przeciwne Bogu! Bądźmy uważni na to, czego doświadczyli ci, którzy zostali stworzeni wraz z nami i dotąd wraz z nami uczestniczyli w Boskiej Światłości! Bądźmy uważni, gdyż to oni z powodu pychy nagle ze Światłości wpadli w ciemność i z wysokości spadli do otchłani!”.

Na pamiątkę zgromadzenia anielskich chórów w czuwaniu, zgodzie i jedności pod wodzą św. Archanioła Michała, Święci Ojcowie, jak podaje starożytna tradycja, ustanowili powyższe święto.

Imię Michał oznacza „Któż jak Bóg”, jest najsławniejszym i najjaśniejszym księciem Mocy niebiańskich i bezcielesnych. Jest często wspominany w Piśmie Świętym, jako wysłannik Boga do ludzi z misją objawienia Jego sprawiedliwych sądów. Św. Tradycja wymienia siedmiu archaniołów. Oprócz wspomnianego Michała są to: Gabriel, Uriel, Rafał, Raguel, Sariel i Remiel (por. 1 Enocha 20; Tb 12,15; por. także Ap 8,2).

W związku ze świętem bezcielesnych Mocy niebios warto zarysować nauczanie Kościoła Prawosławnego o istotach anielskich.

Przed stworzeniem widzialnego świata Bóg doprowadził do istnienia anielską naturę, czyniąc niebiańskie i bezcielesne Moce swoimi sługami. Aniołowie posiadają duchową naturę i są nieśmiertelni. Nie posiadają ciała, przebywają w ruchu będąc rozumnymi istotami. Ich zadaniem jest wychwalanie Boga, w czym odnajdują sens istnienia. Aniołowie korzystają z danej przez Boga wolności, żeby trwać w dobru wychwalając Boga. Poza tym nie mogą, jak człowiek, liczyć na pokutę, ponieważ nie maja ciała.

Aniołowie są ograniczeni czasem i przestrzenią. Gdy znajdują się w niebie, nie ma ich na ziemi, kiedy Bóg posyła ich na ziemię, nie pozostają w niebiosach. Kiedy Bóg posyła ich do ludzi, wtedy do wypełnienia misji niebiańscy posłańcy przyjmują ludzkie ciało, żeby można było ich ujrzeć. Ich natura pozwala pokonywać przeszkody, jakimi dla człowieka są ściany, czy wszystko co materialne. Pokonują odległości prawie w mgnieniu oka i posiadają zdolność poznawania ludzkich myśli, przez co może wydawać się, że są obdarzeni wszechwiedzą. Będąc stworzonymi, nie dysponują wszechwiedzą i nie są zdolni do jednoczesnego znajdowania się w dwóch miejscach. Bóg uczynił aniołów swoimi sługami i posyła ich w celu obserwowania ziemi. Są stróżami ludzi, narodów, świątyń, służąc realizacji Bożej Opatrzności w stosunku do rodzaju ludzkiego. Kościół Prawosławny wierzy, że każdy człowiek posiada niewidzialnego Anioła Stróża, który obserwuje podopiecznego, nie porzucając przy tym Boga. Anioł podsuwa dobro głosem naszego sumienia, pomaga unikać pokus, zachęcają do kajania się za grzechy.

Niemożliwym jest określenie liczby niebiańskich mocy. „Tysiąc tysięcy służyło Mu, a dziesięć tysięcy po dziesięć tysięcy stało przed Nim” – czytamy w księdze proroka Daniela (Dn 7,10). Zwykle wymienia się dziewięć chórów anielskich, podzielonych na trzy triady (patrz: Dionizy Areopagita, „O hierarchii anielskiej”). Najwyższą hierarchię stanowią ci, którzy zawsze stoją przed Bogiem. Wchodzą do niej Serafiny (por. Iz 6,2), których nazwa w języku hebrajskim znaczy „ogniści”. Drugimi w tej hierarchii są Cherubiny (por. Wj 25,18, Ez 1; 10,2), których nazwa oznacza pełnię wiedzy otrzymanej od Boga. Mają inne zadania niż Serafiny. Cherubinów nazywa się wielookimi (por. Ez 1,18; Ap 4,8), wskazując tym samym na ich zdolność kontemplacji światłości Bożej. Trzecimi są Trony, na których spoczywa Bóg. Druga, środkowa hierarchia zawiera Panowania, Moce i Władze, które z łaskawością i prawością przekazują nakazy Opatrzności. Do trzeciej hierarchii wchodzą Zwierzchności, Archaniołowie i Aniołowie. To właśnie poprzez Aniołów Bóg przekazuje nam swoje nakazy, a ponieważ są nam najbliżsi, posyła ich do ludzi w cielesnej postaci, gdy zachodzi potrzeba.

Listopad w Kościele Prawosławnym kończy post przed świętem Narodzenia Chrystusa, który rozpoczyna się 28 listopada i trwa do 6 stycznia włącznie. Więcej informacji na ten temat tutaj.

Opracowano na podstawie: „Synaksarion, żywoty świętych spisane na Świętej Górze Athos”, t. XI, listopad 2023.