Święto Epifanii (Objawienia) i Chrztu Pańskiego w Kościołach Polskiej Rady Ekumenicznej
Kościół Ewangelicko-Augsburski
Święto Epifanii (Objawienia Pańskiego) to najstarsze święto chrześcijańskie poświęcone Chrystusowi i w odróżnieniu od innych nie posiada żydowskich korzeni. Przypomina o światłości, jaka przyszła na świat w Jezusie Chrystusie dla wszystkich ludzi. Dlatego też w dniu tym w wielu Kościołach wspomina się dzieło misji – chrześcijan, którzy z narażeniem życia i zdrowia niosą Dobrą Nowinę o Jezusie Chrystusie. Początkowo święto Epifanii poświęcone było Narodzeniu Pańskiemu oraz Chrztowi Pańskiemu, cudowi w Kanie Galilejskiej oraz przybyciu mędrców/magów (tzw. króli) ze Wschodu, których symbolika zdominowała późniejsze przekazy liturgiczne. Pokłon mędrców posiadał głęboką wymowę: miał on być wyrazem uniwersalnego charakteru Ewangelii, a co za tym idzie – misji Kościoła.
Kościoły zachodnie – Rzymskokatolicki, ewangelickie, anglikańskie i starokatolickie – wspominają Chrzest Pański w pierwszą niedzielę po Epifanii. Kościół wschodni obchodzi święto Chrztu Pańskiego i Objawienia Pańskiego jednocześnie.
W okresie reformacji ks. Marcin Luter podejmował próby zmiany nazwy święta Epifanii na święto Chrztu Pańskiego, argumentując, że byłby to powrót do korzeni, jednak wittenberski reformator ostatecznie nie przebił się ze swoją opinią i pozostano przy dotychczasowej praktyce kościelnej.
W wielu parafiach ewangelickich święto Epifanii to czas wspólnego chwalenia Boga pieśniami bożonarodzeniowymi. Odbywają się koncerty chórów i zespołów, a na nabożeństwach wierni słuchają Ewangelii o Bogu objawionym ludzkości w Jezusie Chrystusie.
Czas epifanijny obejmuje od jednej do sześciu niedziel po Epifanii, przy czym w Kościołach luterańskich pierwsza niedziela po Epifanii jest świętem Chrztu Pańskiego (w tym dniu luteranie wspominają chrzest Jezusa w Jordanie dokonany przez Jana Chrzciciela), a ostatnia niedziela po Epifanii wspomnieniem Przemienienia Pańskiego.
2 lutego to Dzień Ofiarowania Pana Jezusa, czyli dawne święto Oczyszczenia Marii Panny, obchodzone w Kościołach luterańskich od reformacji, choć współcześnie rzadko praktykowane w parafiach.
Pomiędzy czasem epifanijnym a czasem pasyjnym w Kościele ewangelickim przez 17 dni trwa przedpoście. Obejmuje ono trzy niedziele – Septuagesimae – 70 dni, Sexagesimae – 60 dni, Quinquagesimae – 50 dni. Kościół Ewangelicko-Augsburski zachował łacińskie nazwy niedziel przedpostnych oraz tradycję starego kalendarza liturgicznego, podkreślając tym samym, że reformacja nie była wyłomem w historii Kościoła, ale odnową życia Kościoła Jezusa Chrystusa zgodnie ze świadectwem Ewangelii w łączności ze starożytnym dziedzictwem chrześcijaństwa. Nazwy niedziel pochodzą prawdopodobnie od czasu przygotowań do Wielkanocy, który mógł trwać od 70 do 50 dni przed świętowaniem Zmartwychwstania Pańskiego. Ostatnia z niedziel przedpostnych, a więc Quinquagesimae, nazywana jest w luterańskim kalendarzu liturgicznym Estomihi od pierwszych słów łacińskiego introitu z Psalmu 71,3 (por. introit 26): „Esto mihi Deum protectorem …”, tj. „Bądź mi skałą schronienia, Boże…”. Niedziele przedpostne koncentrują się głównie na tematyce prawdziwego postu oraz na świadkach wiary. Liczby znajdujące się w nazwach niedziel przedpostnych nie odzwierciedlają zawsze faktycznego czasu, jaki pozostał do Wielkanocy – mają one przede wszystkim wymiar symboliczny, wpisany w rytm biblijnej narracji dziejów zbawienia.
Kościół Polskokatolicki
Obchodzona 6 stycznia uroczystość Objawienia Pańskiego, to jedno z ważniejszych świąt w Kościele. Wspomina się wtedy pokłon Mędrców nowonarodzonemu Zbawicielowi. Pokłon ten symbolizuje pokłon całego świata, Mędrcy bowiem w tradycji są przedstawicielami wszystkich ludów ziemi. Liturgia nawiązuje do Objawienia Chrystusa światu, a także pokłonu Mędrców. Poświęca się tego dnia kredę, którą wierni znaczą swoje drzwi, prosząc o błogosławieństwo Chrystusa dla mieszkańców w całym rozpoczynającym się roku. Oprócz kredy poświęca się także kadzidło używane podczas liturgii Kościoła. Wierni tego dnia mogą zabrać nieco kadzidła do domu, aby spalić je w swoim domu. Niektóre parafie organizują lub zachęcają do wzięcia udziału w tzw. „Orszaku Trzech Króli”, czyli radosnym, rodzinnym pochodzie, nawiązującym do tradycji kolędniczej i jasełkowej, które coraz częściej odchodzą w zapomnienie w Kościele.
Okres Narodzenia Pańskiego kończy święto Chrztu Pańskiego, przypadające na niedzielę po Objawieniu. Jest to dzień, kiedy w liturgii wspomina się chrzest Jezusa w Jordanie oraz Objawienie Boga w Trójcy przy chrzcie. Choć święto Chrztu Pańskiego przypada jeszcze w czasie Narodzenia Pańskiego, to po nieszporach tego dnia rozpoczyna się już okres zwykły. Kościół pragnął liturgicznie włączyć święto Chrztu Pańskiego do okresu Narodzenia Pańskiego. Jeszcze przed kilkunastu laty święto to przypadało 13 stycznia, czyli w dzień Oktawy Objawienia Pańskiego, i było już częścią okresu zwykłego, natomiast niedziela po Objawieniu była pierwszą niedzielą zwykłą.
Po Chrzcie Pańskim rozpoczyna się okres zwykły. Pierwsze tygodnie w liturgii wspominają o początkach działalności Chrystusa, weselu w Kanie Galilejskiej.
Kościół Starokatolicki Mariawitów
Uroczystość Objawienia Pańskiego (Epifanii), zwana w tradycji ludowej świętem Trzech Króli, należy do najważniejszych uroczystości w kalendarzu liturgicznym Kościoła Starokatolickiego Mariawitów. W mariawickiej interpretacji Bóg nieustannie objawia się człowiekowi, odsłania mu fragment swojej tajemnicy i doprowadza go do poznania swojego bóstwa. Do poznania i umiłowania Stwórcy wezwani są ludzie wszystkich narodów, ludów, pokoleń, religii, kultur i języków. W sposób najpełniejszy Bóg objawił się światu w swoim Jednorodzonym Synu – Jezusie Chrystusie.
W uroczystość Objawienia Pańskiego, na pamiątkę przyniesienia przez świętych królów Kacpra, Melchiora i Baltazara darów Chrystusowi, po mszy świętej poświęca się kredę, kadzidło i złoto. Poświęconą kredą (symbolizującą krew, którą Izraelici w Paschę skrapiali odrzwia) pisze się nad drzwiami pierwsze litery imion świętych królów K+M+B oraz aktualny Rok Pański, kadzidło spala się na cześć Bożą w domu (we wspólnocie rodziny), a poświęcone złoto wraca na swoje miejsce (np. poświęcona obrączka, czy łańcuszek).
Dary przyniesione przez mędrców mają swoje znaczenie: złoto jest symbolem władzy królewskiej oraz naszych dobrych uczynków, kadzidło oznacza misję kapłańską Jezusa oraz nasze modlitwy, mirra zapowiada męczeńską śmierć Chrystusa oraz symbolizuje dar naszych czystych serc dla Boga. Podarunki trzech króli wyrażają trzy wymiary misji Zbawiciela: królewski, kapłański i prorocki.
Podczas nieszporów uroczystości Epifanii wspomina się nie tylko pokłon trzech mędrców, ale również chrzest Pana Jezusa w Jordanie oraz przemianę wody w wino w Kanie Galilejskiej.
Tego dnia po nabożeństwach w wielu parafiach odbywają się koncerty kolęd i pastorałek, jasełka, spotkania opłatkowe dla wszystkich parafian, dzieci i młodzież otrzymują prezenty od św. Mikołaja.
Po święcie Trzech Króli rozpoczyna się okres wizyt duszpasterskich, zwanych kolędami, podczas których kapłani poświęcają domy wiernych. W liturgii trwa okres po Objawieniu Pańskim, kiedy Ewangelie ukazują spektakularne wydarzenia dokonane przez Jezusa, np. znalezienie Pana Jezusa w świątyni, cud w Kanie Galilejskiej. W okresie po Objawieniu Pańskim w Kościele Starokatolickim Mariawitów wspomina się Zaślubiny Najświętszej Maryi Panny ze św. Józefem (23 stycznia) i Nawrócenie św. Pawła Apostoła (25 stycznia).
Liturgiczny okres Bożego Narodzenia trwa 40 dni, od 25 grudnia do 2 lutego – uroczystości Oczyszczenia Najświętszej Maryi Panny i Ofiarowania Pańskiego, w tradycji polskiej zwanej świętem Matki Bożej Gromnicznej. W ten dzień w kościołach poświęcane są specjalne świece, zwane gromnicami, które mają chronić wiernych od niebezpieczeństw.
W czasie tych 40 dni śpiewane są kolędy, a kościoły i domy wiernych przystrojone są szopkami, choinkami i bożonarodzeniowymi dekoracjami. W parafiach odbywają się jasełka, spotkania choinkowe, podczas których dzieci otrzymują prezenty od św. Mikołaja, a także integracyjne spotkania opłatkowe dla wszystkich parafian.
Kościół Prawosławny
6/19 stycznia, na pamiątkę chrztu Jezusa Chrystusa w rzece Jordan, w Kościele Prawosławnym obchodzone jest święto Chrztu Pańskiego. Święto zwane jest również Epifanią lub Objawieniem Bożym, ponieważ w tym wydarzeniu objawiła się Święta Trójca: Bóg Ojciec (głos z niebios), Bóg Syn – Jezus Chrystus (któremu udzielany był chrzest) i Bóg Święty Duch (pod postacią gołębicy). Zgodnie z nauką Kościoła Prawosławnego, Chrzest Pański był wyrazem pokory i przykładem do naśladowania Zbawiciela, przy jednoczesnym uświęceniu wody. Podczas chrztu w Jordanie Chrystus wyzwolił ludzkość z niewoli grzechu, co ma wyraz w sakramencie chrztu, w którym chrzczony zostaje obmyty ze skutków grzechu prarodziców.
Do IV w. w święto Objawienia Pańskiego 6 stycznia wspominano jednocześnie narodziny Jezusa Chrystusa, chrzest w rzece Jordan związany z początkiem publicznej działalności Zbawiciela oraz pierwszy cud w Kanie Galilejskiej. Pierwotnie Objawienie świętowano jako objawienie tajemnicy zbawienia w Jezusie Chrystusie. W objawieniu wiodącą rolę odgrywały dwa wydarzenia: Narodzenie Chrystusa i Chrzest Pański.
O korelacji świąt świadczy identyczny układ nabożeństw, srogi post w wigilię oraz skromna wieczerza wigilijna. Obecnie w święto Chrztu Pańskiego dwukrotnie sprawowany jest obrzęd poświęcenia wody (w wigilię i w sam dzień święta), będący jego charakterystyczną cechą. Dokonywane jest ono, o ile pozwalają na to warunki, w rzece, jeziorze lub zbiorniku wodnym. Pierwotnie poświęcenie wody praktykowano tylko raz w połączeniu z uroczystym chrztem katechumenów, odbywającym się w wigilię święta. Po odczytaniu fragmentów Pisma Świętego Starego Testamentu, lekcji apostolskiej, św. Ewangelii, stosownych modlitw i trzykrotnym zanurzeniu krzyża w wodzie, woda mocą Świętego Ducha zostaje poświęcona. Wówczas kapłan kropi nią zebranych, a także przyrodę, co oznacza uświęcenie całego wszechświata i natury.
Poświęcona woda w dniu Chrztu Pańskiego przechowywana jest w domach prawosławnych przez cały rok. W niektórych regionach zachował się pobożny zwyczaj spożywania wody na czczo każdego dnia lub w szczególnych sytuacjach losowych. Poczynając od 19 stycznia prawosławni kapłani odwiedzają domy wiernych w ramach tzw. wizyty duszpasterskiej. W trakcie jej trwania dom błogosławiony jest poświęconą wcześniej wodą oraz wznoszona jest modlitwa w intencji domowników.