Ekumeniczna debata o pierwszej wojnie światowej

W ramach partnerstwa między Ewangelickim Kościołem Westfalii oraz Polską Radą Ekumeniczną odbyła się konferencja „Przełom cywilizacyjny pierwszej wojny światowej. Wyzwania dla europejskiej kultury pokoju dzisiaj”.

Konferencja miała miejsce w Schwerte (Westfalia, Niemcy) od 27 do 30 października. Obok delegacji Kościoła Westfalii i PRE wzięli w niej także udział przedstawiciele Kościoła Waldensów (Włochy) oraz dwóch Kościołów węgierskich: Ewangelicko-Luterańskiego i Ewangelicko-Reformowanego.

Konferencję rozpoczęła prezentacja narodowych perspektyw spojrzenia na pierwszą wojnę światową: niemieckiej, węgierskiej, polskiej i włoskiej. Doświadczenia różnych narodów składały się na niejednoznaczny obraz, w którym z jednej strony obecne były doświadczenia rzezi bitew na froncie zachodnim, poczucie klęski przegranych (Niemcy, Węgry), czy państw, które w wyniku pierwszej wojny światowej utraciły znaczną część swojego terytorium (Węgry), a także bezsensowności udziału w wojnie, mimo zaangażowania się po stronie zwycięzców (Włochy), z drugiej zaś swoje miejsce miało postrzeganie pierwszej wojny światowej jako początku odrodzenia się nieistniejącej państwowości (Polska). Te różnorodne doświadczenia zaprezentowane przez ks. Antje Röckemann (Niemcy), dr. Teofila Kovácsa i ks. dr. Pala Lacknera (Węgry), bp. dr. Edwarda Puśleckiego (Polska) oraz ks. Giuseppe Platone (Włochy) stały się punktem wyjścia do dalszej dyskusji w ramach konferencji. Obraz odbioru pierwszej wojny światowej z perspektywy poszczególnych narodów i społeczeństw reprezentowanych podczas konferencji uzupełnił wykład prof. Traugutta Jähnichena z Uniwersytetu Ruhry w Bochum, który przedstawił pierwszą wojnę światową jako katalizator modernizacji. W swoim wykładzie zaprezentował nie tylko przełomowe zmiany techniczne, które umożliwiły tragiczną rzeź frontów pierwszej wojny światowej, ale ukazał także istotne zmiany społeczne, które spowodowały, że w wojnę po raz pierwszy w pełni zaangażowane były nie tylko oddziały wojskowe toczące walkę, ale całe narody.

Drugi etap konferencyjnej pracy otworzył wykład ks. dr. Ulricha Möllera poświęcony postawom Kościołów w czasie pierwszej wojny światowej na gruncie niemieckim, które ograniczały się w zasadzie do poparcia działań państwa. W drugiej części wykładu została przedstawiona podstawowa teologiczna koncepcja oceny wojny, tj. tzw. teoria wojny sprawiedliwej. Praca w grupach narodowych nad odniesieniem kryteriów wojny sprawiedliwej (m.in. wypowiedzenie przez posiadającą legitymację władzę, sprawiedliwa przyczyna, cel: przywrócenie pokoju oraz podjęcie działań wojennych tylko po wyczerpaniu innych możliwości, a także prowadzenie wojny adekwatnymi i proporcjonalnymi do zagrożenia środkami) do Wielkiej Wojny lat 1914–18 pokazała z jednej strony fakt, że w ówczesnym kontekście główni gracze uznawali je za spełnione, z drugiej zaś, że sposób ich sformułowania nie dopuszczał do głosu roszczeń narodów pozbawionych państwowości. Wskazano także, że brak możliwości prostego ustalenia kryteriów wojny sprawiedliwej nie powoduje, że nie ma w świecie sytuacji, które wymagają interwencji, w tym także zbrojnej, w obronie prześladowanych czy napadanych. Zwrócono uwagę, że współczesne konflikty wymykają się rozumieniu wojny, jakie legło u podstaw koncepcji wojny sprawiedliwej (na przykład wojny z terrorystami czy konflikt na Ukrainie). Podkreślono także, że celem pokojowej refleksji Kościołów powinno być dążenie nie do znalezienia właściwych narzędzi oceny, czy wojna jest prowadzona w sposób sprawiedliwy, ale praca na rzecz „sprawiedliwego pokoju”, dla którego stan braku wojny jest jedynie założeniem wstępnym.

Ostatni dzień dyskusji poświęcono spojrzeniu na współczesność. Dyskusję otworzyła swoim wykładem superintendent okręgu Unna Kościoła Ewangelickiego Westfalii ks. Annette Muhr-Nielsen, pełniąca jednocześnie funkcję pełnomocnika ds. pokoju w tym Kościele. Jej wykład „Wyzwania dla pokojowej kultury Europy dzisiaj” skupił się na szczególnej roli Unii Europejskiej dla pokoju, którą uwidoczniła przyznana jej w 2012 r. Pokojowa Nagroda Nobla, stanowiąca zarówno aprobatę, jak i roszczenie wobec pokojowej działalności UE. W części drugiej wykładu jako główne wyzwania dla pokoju na gruncie europejskim wskazane zostały: kwestia przybywających licznie do Europy uchodźców oraz sytuacja na Ukrainie. Wykład zamykały odniesienia do aktywności Kościoła w debacie na temat pokoju. Wskazano po raz kolejny na koncepcję „sprawiedliwego pokoju” oraz problem związany z faktem, że trudno Kościołowi w swoich wypowiedziach na temat kwestii wojny i pokoju w sposób jasny przekroczyć horyzont doraźnych zaangażowanych w dany konflikt interesów politycznych. W czasie dyskusji po wykładzie ponownie dowartościowano koncepcję „sprawiedliwego pokoju”, wskazując jednocześnie, że wymaga ona świadomego i precyzyjnego definiowania, co owa „sprawiedliwość” oznacza. Pojawiły się także głosy krytyczne wobec UE ze względu na nietransparentność podejmowanych decyzji i deficyt demokracji w instytucjach UE.

Wykłady i debaty w czasie sympozjum uzupełniły także dwie wycieczki tematyczne, które pozwoliły uczestnikom spotkać się ze śladami problematyki pierwszej wojny światowej w okolicach Schwerte. W czasie pierwszej z nich odwiedzono kościół Chrystusa w Bochum. W jego wieży, która jako jedyna przetrwała naloty w czasie drugiej wojny światowej, zachowały się mozaiki upamiętniające ofiary pierwszej wojny światowej pochodzące z miejscowego zboru. Odbudowany kościół stał się miejscem wydarzeń kulturalnych, a wokół niego budowany jest „Plac europejskiej obietnicy”. W ramach jego przygotowania zgromadzono ponad 14 tys. wypowiedzi Europejczyków na temat znaczenia Europy dla nich, zaś nazwiska uczestników projektu znajdą się na tablicach, jakie w 2015 r. mają być wmurowane w powierzchnię placu.

Celem drugiej z wycieczek była wizyta w muzeum zorganizowanym w dawnej stalowni Heinrichshütte w Hattingen. Z okazji stulecia wybuchu pierwszej wojny światowej zorganizowano w nim ekspozycję „Stal i moralność”. Zainspirowana została ona faktem, że stalownia Heinrichshütte była ważnym ogniwem niemieckiego przemysłu zbrojeniowego w czasie obu wojen światowych. Produkowano w niej tylko stal na potrzeby produkcji okrętów czy czołgów, ale w bezpośrednim sąsiedztwie znajdowały się także zakłady produkujące amunicję. Ekspozycja muzeum konfrontowała z problemem produkcji broni, jak również przedstawiała historię pracy w Heinrichshütte robotników przymusowych z Europy Wschodniej w czasie drugiej wojny światowej.

Konferencja „Przełom cywilizacyjny pierwszej wojny światowej. Wyzwania dla europejskie kultury pokoju dzisiaj” była też okazją do nawiązywania i pogłębiania kontaktów między przedstawicielami Kościołów z różnych krajów europejskich. Jeden z wieczorów poświęcony został na prezentację aktualnej problematyki, która jest przedmiotem zainteresowania i prac w poszczególnych Kościołach oraz Polskiej Radzie Ekumenicznej.

Jerzy Sojka

Na zdjęciu uczestnicy konferencji (fot. PRE)